Bogaty w rozmaite koncepcje, metody i środki działania był więc ów poznański przedświt wolności w listopadzie-grudniu 1918 r., chociaż wszyscy do tego samego dążyli celu, do wyzwolenia z pruskiej niewoli. Siła napędowa tkwiła w społeczeństwie, niezmiernie obok swego realizmu patriotycznym, główne zaś osoby wówczas działające wyrażały tylko jego wolę. Nie one też, lecz społeczeństwo podniosło sztandar walki o wolność 27 grudnia 1918 roku.
Zdzisław Grot